گونه‌ی زبانی فیروزآبادی

مقدمه

گونه‌های زبان‌های ایرانی را که در حال حاضر در سرزمین ایران یا در کشورهایی چون تاجیکستان، افغانستان، پاکستان، ترکیه، عراق و بعضی قسمت‌های چین و نواحی قفقاز به کار می‌روند، می‌توان به سه دسته‌ی کلی تقسیم کرد:
الف) گویش‌های ارگتیو، مانند تاتی، تالشی، جیرفتی، بندرعباسی، دری زردشتی، پشتو، بعضی انواع کردی و غیره (اضافه می‌نماید که به طور مثال کردی کرمانشاهی برخلاف انواع دیگر کردی ارگتیو نیست، رک. کلباسی، 1374، ص 59 – 80).
ب) گویش‌های غیر ارگتیو، مانند گیلکی، مازندرانی، لری، لکی و جز آن.
پ) فارسی معیار و لهجه‌های آن، مانند اصفهانی، تهرانی، تاجیکی، دری، افغانی، کرمانی و غیره. (2)
ب توجه به مطالب فوق «فیروزآبادی» که در شهرستان فیروزآباد، واقع در جنوب شیراز، در استان فارس به کار می‌رود، لهجه‌‌ای از فارسی معیار است که نسبت به آن تنها تفاوت‌های آوایی و واژگانی دارد و تفاوت‌های دستوری در آن کمتر به چشم می‌خورد. (3)

نکاتی درباره‌ی لهجه‌ی فیروزآبادی

«فیروزآبادی» دارای ویژگی‌های آوایی، دستوری و واژگانی زیر است:

1.همخوان‌ها و واکه‌ها

همخوان‌ها و واکه‌های آن شبیه فارسی معیار است. تنها تفاوت آن، داشتن دو همخوان q (ق بیواک انسدادی) و γ (غ واکدار سایشی) است که این دو همخوان در فارسی معیار به صورت G (ق واکدار انسدادی) تولید می‌شوند:
قند______ qand
باغ______ Bâ γ

2. نشانه‌ی جمع ______

نشانه‌ی جمع به صورت پسوند –â است:
دخترها ______doxtar-â
مردها ______mard-â
درخت‌ها ______deraxt- â

3- نشانه‌ی اضافه

در این گونه‌ی زبانی قلب مضاف و مضاف‌الیه یا صفت و موصوف وجود ندارد و نشانه‌ی اضافه به صورت-e (پس از همخوان) و =y(e) (پس از واکه) است:
درِ باغ ______bâ γ______dar-e
باغِ بزرگ______got______bâ γ-e
بابایِ تو ______to______buwâ-y(e)

4- نشانه‌ی معرفه

نشانه‌ی معرفه پسوند –u است که پس از واکه به صورت ow- در می‌آید:
دختر (معرفه)______doxtar-u
مرد (معرفه) ______mard-u
بچه (معرفه) ______*beče-u → beč-ow
جوجه (معرفه)______*ĵikile-u → ĵikil-ow

5- نشانه‌ی نکره

نشانه‌ی نکره پسوند –i و کلمه‌ی ye (یک) است که در آغاز اسم قرار می‌گیرد:
یک زنی ______ye zan-i
یک دختری______ye doxtar-i

6- صفت

نشانه‌ی صفت تفضیلی (برتر) پسوند –tar است و صفت عالی (برترین) با ترکیب «از همه» ساخته می‌شود:
Kâko-m a mo got-tar-e
برادرم از من بزرگ‌تر است.
Kâko-m a hamme-ye pesar-â got-tar-e
برادرم از همه‌ی پسرها بزرگ‌تر است.

7- عدد و جای آن

عدد اصلی قبل از معدود قرار می‌گیرد:
پنج مرد______pa:nš to mard
پنج زن______pa:nš to zan

8- حروف اضافه

در این گونه‌ی زبانی به جز نشانه‌ی اضافه و نشانه‌ی مفعول مستقیم، حرف اضافه پسین وجود ندارد و همه‌ی حروف اضافه به صورت پیشین هستند و قبل از اسم قرار می‌گیرند:
به ______a
از ______a
در ______tu
با ______bo
برایِ______si
تا______ to
زیرِ ______zir-e
رویِ______ru

9- حروف ربط
حروف ربط به صورت زیرند:
و ______o
که ______ke
هم______ ham
چون______mes-e/mesâl-e
یا ______yâ

10- نشانه‌ی مفعول مستقیم

نشانه‌ی مفعول مستقیم به صورت -e است که پس از واکه با همخوان میانجی ظاهر می‌شود:
او تو را می‌بیند.______mivine.______to-ne______u
من او را می‌بینم.______mivinom.______u-we______mo
من حسن را می‌بینم.______mivinom.______hasan- e______mo

11- ضمایر اشاره

ضمایر اشاره عبارت‌اند از:
آن______u
این______i
آنها______u-wâ
اینها______i-yâ

12- ضمیر مشترک

ضمیر مشترک به صورت xod است که با ضمایر شخصی پیوسته همراه می‌شود:
خودم______xod-om
خودت______xod-et
خودش______xod-eš
خودمان______xod-emun
خودتان______xod-etun
خودشان______xod-ešun

13- ضمیر متقابل

ضمیر متقابل به صورت زیر است:
هم______ham
همدیگر______ham-diye

14- ضمایر شخصی آزاد
ضمایر شخصی آزاد به صورت زیرند:
من______mo
تو______to
او______u
ما______mâ
شما______šoma
آنها______u-wâ
ضمایر فوق در حالت فاعلی، مفعولی و ملکی (اضافی) صورت یکسان دارند:
من می‌بینم______mo mivinom.
فاعلی
او مرا می‌بیند.______u mo-ne mivine
مفعولی
کتاب من______ketâb-e mo
ملکی

15- شمایر شخصی پیوسته

ضمایر شخصی پیوسته به صورت زیرند:
َ م____________om
َ ت____________et
َ ش____________eš
َ مان____________emun
َ تان____________etun
َ شان______ ešun
ضمایر فوق در نقش‌های مفعولی و ملکی (اضافی) ظاهر می‌شوند:
می‌بیندش.______Mivinat- eš
مفعولی
کتابش______Ketâb-eš
ملکی

16- جنس

در این گونه‌ی زبانی ویژگی جنس وجود ندارد.

17- ارگتیو

در این گونه‌ی زبانی ویژگی ارگتیو وجود ندارد.

18- حالت غیرفاعلی

نشانه‌ی حالت غیرفاعلی به جز نشانه‌ی اضافه و نشانه‌‌ی مفعول مستقیم ندارد.

19- جای ضمایر شخصی پیوسته در نقش فاعلی یا مفعولی

در این گونه‌ی زبانی ضمایر شخصی پیوسته در نقش فاعلی ظاهر نمی‌شوند، ولی در نقش مفعولی به کار می‌روند و جایشان معمولاً در پایان فعل است:
من دیدمش.______Mo didom-eš
او می‌بیندش.______U mivinat-eš

20- ستاک گذشته و ستاک حال

ستاک گذشته از ریشه‌ی فعل همراه با وند زمان گذشته ساخته می‌شود و ستاک حال یا شبیه ریشه‌ی فعل است و یا با تغییرات آوایی ساخته می‌شود:
مصدر______ستاک گذشته______ستاک حال
خوردن xâr-d-an______Xâr-d-______Xâr-
دیدن di-d-an______di-d______Bin-

21- وند زمان گذشته

وند زمان گذشته در این گونه‌ی زبانی به صورت‌های –s, -ess, -ad, ed, -od, -id, -t, -d و ø- است.
خوردن______xâr-d-an
پختن______pox-t-an
خریدن______xar-id-an
افتادن______oft-od-an
گرفتن______ess-ed-an
آمدن______um-ad-an
نشستن______ neš-ess-an
نشستن______ne:-s-an
هستن______hess-ø-an

22- ساخت مصدر

مصدر در این گونه‌ی زبانی از ستاک گذشته همراه با نشانه‌ی مصدر –an ساخته می‌شود. در آغاز مصدر تنها وند اشتقاقی قرار می‌گیرد:
رفتن______raft-an
در رفتن______dar-raft-an

23- وندهای تصریفی فعل

در این گونه‌ی زبانی، علاوه بر وندهای تصریفی نفی، استمرار و شناسه‌ی فعلی، پیشوند be- و گونه‌های آن در افعال حال التزامی و امر به کار می‌رود:
بخورم______bo-xâr-om
بنشینم______bi-šin-on
بخور______bo-xâr-ø
بنشین______bi-šin-ø

24- وندهای اشتقاقی فعل

وندهای اشتقاقی فعل در این گونه‌ی زبانی شبیه فارسی معیاراست، مانند:
برگشتن ______bar-gaštan
فرو رفتن______furu-raftan
برداشتن______ var-doštan

25- فعل سببی
نشانه‌ی فعل سببی پسوند –un است که بین ستاک حال و وند زمان گذشته قرار می‌گیرد:

خندانیدن______ xand-un-d-an______ خندیدن______xand-id-an
خورانیدن______xâr-un-d-an______خوردن______xâr-d-an

26- صفت مفعولی

نشانه‌ی صفت مفعولی پسوند e- است که پس از ستاک گذشته‌ی فعل قرار می‌گیرد:
خورده______xârd-e
رفته______raft-e

27- استمرار فعل

نشانه‌ی استمرار فعل پیشوند - mi است که در آغاز فعل قرار می‌گیرد:
می‌خورم ______mi-xâr-om
می‌خوردم______mi-xârd-om

28- شناسه‌های فعلی

شناسه‌های فعلی به صورت زیرند:
اوّل شخص مفرد ______ -om
دوم شخص مفرد______ - i
سوم شخص مفرد ______ -e/-at/-d/-ø
اوّل شخص جمع ______ -im
دوّم شخص جمع ______ in -
سوّم شخص جمع ______ an-

29- ساخت فعل

ساخت فعل در صیغه‌های مختلف به صورت زیر است:
یک – فعل حال اخباری طبق فرمول زیر ساخته می‌شود:
حال اخباری → شناسه‌ی فعلی + ستاک حال + نشانه‌ی استمرار
می‌خورم ______mi-xâr-om
می‌خوری ______mi-xâr-i
می‌خورد______ mi-xâr-e
می‌خوریم______mi-xâr-im
می‌خورید______mi-xâr-in
می‌خورند______mi-xâr-an
نمی‌خورم______na-mi-xâr-om
دو – فعل حال التزامی طبق فرمول زیر ساخته می‌شود:
حال التزامی → شناسه‌ی فعلی + ستاک حال + وند تصریفی
بخورم______bo-xâr-om
بخوری______bo -xâr-i
بخورد______bo -xâr-e
بخوریم______bo -xâr-im
بخورید______bo -xâr-in
بخورند______bo -xâr-an
نخورم______na- xâr-om
سه – فعل امر طبق فرمول زیر ساخته می‌شود:
امر→ شناسه‌ی فعلی + ستاک حال + وند تصریفی
بخور______bo -xâr-ø
نخور______na- xâr-ø
چهار – فعل حالِ در جریان به صورت زیر ساخته می‌شود:
حالِ در جریان → حال اخباری فعل اصلی + حال فعل «داشتن»
دارم می‌خورم______mi-xâr-om______ dâr-om
داری می‌خوری______mi-xâr-i______dâr-i
دارد می‌خورد______mi-xâr-e______dâr-e
داریم می‌خوریم______mi-xâr-im______dâr-im
دارید می‌خورید______mi-xâr-in______dâr-in
دارند می‌خورند______mi-xâr-an______dâr-an
پنج – فعل گذشته‌ی ساده به صورت زیر ساخته می‌شود:
گذشته‌ی ساده → شناسه‌ی فعلی + ستاک گذشته
خوردم ______om______xârd
خوردی ______i-______xârd
خورد ______ ø-______xârd
خوردیم ______-im______xârd
خوردید ______in-______xârd
خوردند ______an-______xârd
نخوردم____________Na-xârd-om
شش- فعل گذشته‌ی استمراری طبق فرمول زیر ساخته می‌شود:
گذشته‌ی استمراری → شناسه‌ی فعلی + ستاک گذشته + نشانه‌ی استمرار
می‌خوردم____________mi-xârd-om
می‌خوردی____________mi-xârd-i
می‌خورد______ ______mi-xârd-e
می‌خوردیم____________mi-xârd-im
می‌خوردید____________mi-xârd-in
می‌خوردند____________mi-xârd-an
نمی‌خوردم____________na-mi-xârd-om
هفت – فعل گذشته‌ی در جریان به صورت زیر ساخته می‌شود:
گذشته‌ی در جریان → گذشته‌ی استمراری فعل اصلی + گذشته‌ی فعل «داشتن»
داشتم می‌خوردم ______mi-xârd-om______Došt-om
داشتی می‌خوردی ______mi-xârd-i ______Došt-i
داشت می‌خورد ______ mi-xârd-ø______Došt-ø
داشتیم می‌خوردیم ______mi-xârd-im ______Došt-im
داشتید می‌خوردید ______mi-xârd-in ______Došt-in
داشتند می‌خوردند ______mi-xârd-an ______Došt-an
هشت - فعل گذشته‌ی نقلی به صورت زیر ساخته می‌شود:
گذشته‌ی نقلی → حال ساده‌ی «بودن» + نشانه‌ی صفت مفعولی + ستاک گذشته
خورده‌ام ______xâr>d-e-om → xârd-ø-am
خورده‌ای ______xârd-e-y
خورده است ______xârd-e-ø
خورده‌ایم ______xârd-e- ym
خورده‌اید ______xârd-e- yn
خورده‌اند ______xârd-ø- an
نخورده‌ام ______na-xârd-ø-am
توضیح اینکه برخلاف فعل گذشته‌ی ساده که تکیه بر هجای آغازی است، در فعل گذشته‌ی نقلی تکیه بر هجای آخر صفت مفعولی است.
نه – فعل گذشته‌ی دور طبق فرمول زیر ساخته می‌شود:
گذشته‌‌ی دور → گذشته‌ی ساده «بودن» + نشانه‌ی صفت مفعولی + ستاک گذشته
خورده بودم ______bid-om ______xârd-e
خورده بودی ______bid-i______ xârd-e
خورده بود ______bid-ø ______xârd-e
خورده بودیم ______ bid-im______xârd-e
خورده بودید ______bid-in ______xârd-e
خورده بودند ______bid-an ______xârd-e
نخورده بودم ______bid-om______ na-xârd-e
ده – فعل گذشته‌ی التزامی به صورت زیر ساخته می‌شود:
گذشته‌ی التزامی → حال التزامی «بودن» + نشانه‌ی صفت مفهولی + ستاک گذشته
خورده باشم ______bâš-om______xârd-e
خورده باشی ______bâš –i ______xârd-e
خورده باشد ______bâš -e______ xârd-e
خورده باشیم ______ bâš -im______xârd-e
خورده باشید ______bâš –in ______xârd-e
خورده باشند ______bâš -an______xârd-e
نخورده باشم ______bâš –om ______na-xârd-e

30- تفاوت‌های واژگانی

بسیاری از واژه‌های گونه‌ی فیروزآبادی در مقایسه با فارسی معیار دارای تفاوت‌های آوایی است یا به طور کلی متفاوت است، مانند:
فارسی معیار______ فیروزآبادی
آب âb ow
آفتاب âftâb______ aftow
اینجا in-jâ______ in-ĵo
بچه bačče beče
باباbâbâ ______buwâ
بزرگbozorg ______ got
برادرbarâdar ______kâko
تخم‌مرغ toxm-e-morG ______xâg
جوجه ĴuĴe ______ ĵikile
پایینpâyin ______ duman
خواهر xâhar ______ dada
عصر asr ______ pasin

نتیجه‌گیری

گونه‌های زبانی که در سرزمین ایران به کار می‌روند به سه دسته تقسیم می‌شوند: زبان، گویش، لهجه
«فارسی» چون زبان رسمی ایران است و نیز گونه‌های زبانی ترکی، ارمنی، آسوری و عربی به این دلیل که از خانواده‌ی زبان‌های ایرانی نیستند «زبان» نامیده می‌شوند.
گونه‌های زبانی چون کردی، بلوچی، گیلکی، مازندرانی، تاتی، تالشی و جز آن که فهم آنها برای فارسی‌زبانان مشکل است و نیاز به آموزش فراوان دارند «گویش» نامیده می‌شوند ولی گونه‌های زبانی چون اصفهانی، تهرانی، قمی، شیرازی، مشهدی و جز آن، که فهم آنها برای یکدیگر نیاز به آموزش چندانی ندارد لهجه‌هایی از فارسی معیارند. «فیروزآبادی» نیز که فهم آن برای سایر لهجه‌های فارسی مشکل چندانی ایجاد نمی‌کند و تنها تفاوت‌های آوایی و واژگانی دارد لهجه‌ای از فارسی معیار محسوب می‌شود.
منابع تحقیق :
•______کلباسی، ایران، ارگتیو در زبان‌ها و گویش‌های ایرانی، مجلّه‌ی زبانشناسی، مرکز نشر دانشگاهی، س 5، ش 2، ص 147 – 155، (1368).
•______ـــــ تنوع زبان‌ها و گویش‌های ایرانی، مجلّه‌ی مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز، س 3، ش 6، ص 109 – 113، (1373).
•______ـــــ مقایسه‌ای میان گویش‌های کردی مهاباد، سنندج و کرمانشاه، مجلّه‌ی علمی و پژوهشی علوم انسانی دانشگاه الزهرا، س 5، ش 13 و 14، ص 59 – 80، (1374).
•______ـــــ فارسی گفتاری و نوشتاری، مجلّه‌ی فرهنگ، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، س 14، ش 1-2، ص 49 – 68، (1380).
•______ــــ نقش و جای شناسه‌ی فعلی و ضمیر پیوسته در گویش‌های ایرانی، مجلّه‌ی زبان‌شناسی، مرکز نشر دانشگاهی، س 17، ش 1، ص 77 – 102، (1381).
•______ــــ گونه‌گونی‌های فراوان زبانی در ایران، حتی در نقاط مجاور یکدیگر، پیک‌نور (ویژه زبان و ادبیات)، انتشارات دانشگاه پیام‌نور، س 2، ش 3، ص 25 – 51، (1383).
•______ــــ فرهنگ توصیفی گونه‌های زبانی ایران، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، (1388).

پی‌نوشت‌ها:

1.______عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران مرکزی و پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.

منبع مقاله :
زیر نظر غلامعلی حدادعادل؛ (1390)، جشن‌نامه‌ی دکتر سلیم نیساری، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، چاپ اوّل.